یادداشت: صنعت فولاد ایران، جزو صنایعی است که در چند دهه گذشته توانسته به‌خوبی رشد کند. هم‌اکنون نیز در زمینه تولید فولاد در رده کشورهای رده اول منطقه قرار داریم اما این موضوع که برای افزایش تولید و قدرت رقابت‌پذیری در کشورهای منطقه و جهان تا چه اندازه توانسته‌ایم بهره‌وری خود را افزایش دهیم جای پرسش دارد.

ماندگاری یک واحد تولیدی حرف اول و آخر را می‌زند. البته در صنعت فولاد عوامل متعددی در افزایش بهره‌وری دخالت دارند که کارشناسان گوناگون درباره تاثیرگذاری هر یک از این عوامل، عقاید مختلفی دارند. در ساده‌ترین تعریف از بهره‌وری عنوان‌شده اگر یک واحد سازمانی بتواند با ثابت نگه داشتن کیفیت، هزینه‌های خود را کاهش دهد، توانسته بهره‌وری ایجاد کند.

روح الله عباسپور نماینده مردم بویین زهرا در مجلس شورای اسلامی ضمن تاکید بر نقش نیروی انسانی در میزان بهره‌وری، عنوان کرد: در صنعت فولاد اگر بخواهیم با جهان رقابت کنیم و در این صنعت باقی بمانیم، راهی جز افزایش بهره‌وری نداریم زیرا با افزایش بهره‌وری است که بهای تمام شده را می‌توانیم کاهش دهیم تا کالای ما قدرت رقابت‌پذیری را در سطح بین‌المللی داشته باشد. از این‌رو افزایش بهره‌وری باید در رویکردهای شاخص هر مدیریتی قرار گیرد.

وی ادامه داد: برای افزایش بهره‌وری در گام نخست باید نیروی انسانی را آموزش داد و به سوی روزآمد کردن تجهیزات پیش رفت. البته در زمینه تجهیزات ممکن است با یک تغییر جزیی میزان بهره‌وری را افزایش داد تا نیاز به تغییر خط تولید نباشد. در این راستا به اشتراک گذاشتن اطلاعات و دانش فنی می‌تواند بسیار مهم و تاثیرگذار باشد زیرا ممکن است روشی را یک فولادساز به کار بگیرد اما یک واحد دیگر از آن اطلاعی نداشته باشد که در صورت اطلاع‌رسانی به واحدها بیشتری کمک می‌شود. باید از سازمان‌ها و واحدهای بهره‌ور الگو گرفت.

جایگاه مدیریت در بهره‌وری

عضو کمیسیون صنایع و معادن در ادامه بیان کرد: بخش خصوصی به‌خوبی می‌تواند میزان بهره‌وری را با استانداردهای جهانی تنظیم کند اما در مقابل بخش دولتی، این توانایی را ندارد؛ بنابراین یکی از اقدام‌هایی که می‌تواند سبب افزایش بهره‌وری شود، پیش رفتن به سمت خصوصی‌سازی است.

عباسپور در ادامه با اشاره به اینکه مشکل خصوصی‌سازی در کشور به مالکیت مربوط نمی‌شود عنوان کرد: مشکل کشور در زمینه خصوصی‌سازی بیشتر از مدیریت ناشی می‌شود. مجموعه‌ای که دولت مالک آن است و مدیری با افکار بخش خصوصی آن را اداره می‌کند، می‌تواند عالی اداره شود. در مقابل واحدهایی در بخش خصوصی بدتر از دولتی‌ها اداره می‌شوند.

وی در ادامه خاطرنشان کرد: «در زمینه توانمندی‌ها نیز میزان بهره‌وری در بخش‌های دولتی و خصوصی با یکدیگر متفاوت است. برای نمونه، در زمینه تولید فولاد، متوسط تولید فولاد در جهان به ازای هر نفر هزار تن است. البته این آمار در کشورهای مختلف می‌تواند متفاوت باشد و در کره‌ جنوبی ۳ هزار و ۹۰۰ تن فولاد به ازای هر کارگر تولید می‌شود».

عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس افزود: در ایران متوسط تولید فولاد به ازای هر نفر ۵۵۰ تن گزارش شده اما واحدهایی در بخش خصوصی داریم که بیش از هزار تن فولاد تولید می‌کنند؛ بنابراین زمانی که مشاهده می‌کنیم بخش خصوصی توانایی بالایی در حد استانداردهای جهانی دارد باید با جدیت به سمت خصوصی‌سازی پیش برویم و مدیریت را به بخش خصوصی واگذار کنیم.

بهره‌وری، پیش‌شرط توسعه صنعت فولاد

در ادامه محمدحسین فرهنگی پیرامون پارامترهای موثر بر بهره‌وری در صنعت فولاد به مواردی مانند، جدید یا قدیمی بودن فناوری‌های مورد استفاده در صنایع، مصارف انرژی، نیروی انسانی، نوع سرمایه‌گذاری، سیستم‌های حمل‌ونقل، قدمت ماشین‌آلات و تجهیزات، راندمان تولید و … اشاره کرد.

وی اظهار داشت: ایران در میان ۱۰ فولادساز برتر جهان جای می‌گیرد و در صنعت فولاد حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد. در این میان، عملکرد موفق صادراتی ایران مؤید موفقیت صنعت فولاد کشور است. تا جایی‌که این صنعت توانسته با وجود محدودیت‌های داخلی و تحریم‌های ظالمانه بین‌المللی سهم بازار مناسبی را در بازارهای هدف جهانی به دست آورد. البته این بدان معنا نیست که ما در همه حوزه‌ها به صورت بهره‌ور فعالیت می‌کنیم. درواقع برای کسب سطوح قابل‌قبول بهره‌وری مسیر پرپیچ‌وخمی پیش‌روی ما است.

نماینده مردم تبریز افزود: توجه به مفهوم بهره‌وری و حرکت در این مسیر می‌تواند اثرات مطلوب قابل‌توجهی بر وضعیت مالی شرکت‌ها داشته باشد که از آن جمله می‌توان به کاهش هزینه‌های مواد اولیه، آب، برق، گاز و سوخت مصرفی، نگهداری و تعمیرات، ضایعات و درنهایت کاهش بهای تمام‌شده اشاره کرد. همچنین با تمرکز بر دارایی‌های مولد می‌توان ارزش‌افزوده بیشتری خلق کرد. نتیجه این فعالیت‌ها و اقدامات بدون تردید به سودآوری بیشتر شرکت منجر خواهد شد.

فرهنگی تاکید کرد: استفاده از فناوری‌های روز با رشد بهره‌وری در یک مجموعه فولادی، رابطه‌ای مستقیم دارند؛ یعنی با به‌کارگیری فناوری‌های نوین جهان و حرکت به سمت سطوح اتوماسیون پیشرفته، می‌توانیم شاهد افزایش بهره‌وری در بنگاه‌های تولیدی باشیم. به جرات می‌توان گفت که فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌تواند تحول شگرفی در این زمینه ایجاد کند. بنابراین از اینجا به بعد باید بر آینده متمرکز شد تا معلوم شود مسیری که در سال‌های آینده پیش‌روی شرکت‌های فولادی ترسیم می‌شود به کجا خواهد رفت؟

وی افزود: شرکت‌های فولادی بزرگ در کشورهای پیشگام جهان مانند چین، هند، ژاپن، کره جنوبی و اتحادیه اروپا هرکدام به‌نوعی حرکت به سمت استفاده از فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم را آغاز کرده‌اند. این فناوری‌ها زمینه ایجاد تغییرات بزرگی را در صنعت فولاد کشور فراهم می‌کنند. به‌عنوان نمونه به شرکت‌های فولادساز این امکان را می‌دهند تا زمان نگهداشت موجودی را کاهش داده و نسبت به نیاز مشتری چابک‌تر عمل کند یا با استفاده از همین فناوری‌ها کنترل بسیار دقیق و کاملی بر فرآیند تولید داشته باشند که خود منجر به بهینه‌سازی عملیات، صرفه‌جویی در هزینه و زمان و افزایش بهره‌وری خواهد شد. بهبود بهره‌وری و بالا رفتن بازده تولید، افزایش کارایی و اثربخشی در نگهداری و تعمیرات با هوش مصنوعی و تحلیل پیشرفته، پیش‌بینی قیمت و میزان بهینه تولید با الگوریتم‌های نوین و استفاده از چاپ سه‌بعدی برای تولید قطعات یدکی فقط بخشی از دستاوردهایی است که می‌توان از انقلاب صنعتی چهارم در صنعت فولاد انتظار داشت.

فرهنگی بیان کرد: استفاده از فناوری‌های جدید، فرهنگ‌سازی و بهینه‌سازی مصارف انرژی، توانمند کردن سرمایه‌های انسانی، سرمایه‌گذاری در دارایی‌های مولد، به‌کارگیری سیستم‌های حمل‌ونقل مدرن، به‌روزآوری ماشین‌آلات و تجهیزات تولید و پشتیبانی، استفاده حداکثری از ظرفیت کارخانه، تامین مواد اولیه، مواد مصرفی و قطعات یدکی باکیفیت، تحول در سیستم‌های اطلاعاتی و اتوماسیون یکپارچه، توسعه شایستگی‌های رهبران و تامین اقتصادی و پایدار منابع مالی را به همراه دارد.

لزوم به روزرسانی فناوری

در ادامه رحمان عیوضی، کارشناس صنعت فولاد گفت: صنعت فولاد جز صنایعی به‌شمار می‌رود که میزان بالایی انرژی گاز و برق مصرف می‌کند. علاوه بر این، مواد مصرفی مانند کک و نسوز نیز را در حد بالایی مورد استفاده قرار می‌دهد. از همین رو با کاهش مصرف انرژی و مواد مصرفی می‌توان میزان بهره‌وری را افزایش داد.

وی افزود: این در حالی است که میزان مصرف انرژی در واحدهای فولادی ما براساس استانداردهای جهانی نیست و با استانداردهای آن فاصله دارد. بدون شک اگر بتوانیم این فاصله را پر کنیم، میزان بهره‌وری را نیز می‌توانیم افزایش دهیم. بر این اساس واحدهای فولاد باید میزان مصرف آب، برق و گاز خود را به حداقل برسانند. البته ممکن است نرخ گاز در ایران ارزان تمام شود اما باید این موضوع را در نظر گرفت که محصولات ما به جهان صادر می‌شود؛ از این‌رو با کاهش میزان انرژی باید نرخ تمام‌شده را نیز کاهش داد تا قدرت رقابت‌پذیری پیدا کنیم. به روزرسانی فناوری نیز می‌تواند در میزان بهره‌وری موثر واقع شود. هم‌اکنون بیشتر واحدهای ما تجهیزات چینی را به کار گرفته‌اند.

وی در ادامه خاطرنشان کرد: یکی از موضوعات دیگر در زمینه بهره‌وری به‌روز کردن دانش فنی و آگاهی یافتن از دانش روز در جهان است که می‌توان میزان تولید را افزایش و از سوی دیگر، میزان مصرف انرژی را کاهش دهد.

عیوضی در پاسخ به این پرسش که نقش نیروی انسانی را در میزان بهره‌وری موثر می‌دانید عنوان کرد: نقش نیروی انسانی در میزان بهره‌وری به اندازه میزان مصرف انرژی نیست. موضوع دیگر آن است که در دوره‌های زمانی مشخص در واحدهای تولیدی، تعمیراتی انجام می‌شود. اگر این تعمیرات در دوره‌های زمانی کوتاه‌تری انجام شود، بدون شک میزان تولید افزایش خواهد یافت. به‌عنوان نمونه اگر در سال به علت تعمیرات ۱۰۰ ساعت توقف تولید داشته باشیم باید بتوانیم این ۱۰۰ ساعت را به ۵۰ ساعت برسانیم تا سبب افزایش بهره‌وری برای واحد تولیدی شویم.

از انرژی تا نیروی انسانی

این کارشناس فولاد اظهار کرد: یکی از عواملی که نشان‌دهنده میزان بهره‌وری در یک واحد فولادی است، میزان تولید برحسب تناژ در ساعت است که می‌تواند مبنا اصلی قرار گیرد. مصرف انرژی یکی از عواملی است که به‌شدت بر میزان بهره‌وری اثرگذار است. در واحدهای فولادسازی به میزان بالایی گاز، آب و برق مورد استفاده قرار می‌گیرد که اگر مصرف این موارد کاهش پیدا کند بر میزان بهره‌وری واحد موثر خواهد بود.

وی در پاسخ به این پرسش که در واحدهای فولادسازی چه نوع انرژی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد عنوان کرد: «این موضوع بستگی دارد که چه واحدی در زنجیره فولاد باشد. زنجیره فولاد از معدن تا صنایع پایین‌دستی چون نوردکاری را شامل می‌شود. در برخی واحدها مانند احیای مستقیم مصرف گاز و در بخش‌هایی چون فولادسازی، مصرف برق بالاست. در کل صنعت فولاد نسبت به سایر صنایع مشابه از انرژی بیشتری استفاده می‌کند؛ از این‌رو واحدها در بخش‌های گوناگون باید این موضوع را هدف‌گذاری کنند تا میزان مصرف انرژی خود را به حداقل ممکن برسانند».

عیوضی در پایان به نقش نیروی انسانی در میزان افزایش بهره‌وری اشاره کرد و گفت: «نقش نیروی انسانی در میزان بهره‌وری بسیار موثر است. اگر نیروی انسانی آموزش‌دیده و در زمینه کاری خود خلاقیت‌هایی داشته باشند در افزایش میزان بهره‌وری بسیار می‌توانند موثر باشند».

ارزیابی شاخص‌های بهره‌وری

رامین ملاقدیمی، کارشناس صنایع معدنی درباره بهره‌وری در صنعت فولاد گفت: بهره‌وری در این صنعت به شاخص‌هایی مانند مهارت نیروی انسانی، تجهیزات مدرن، استفاده از فناوری‌های پیشرفته، بومی‌سازی قطعات، وابستگی نداشتن به قطعات خارجی و مدیریت منابع مالی، منابع انسانی و بهره‌وری بستگی دارد. در این میان، بهره‌وری در صنعت فولاد ایران در مقایسه با سایر صنایع بالاست. یکی از دلایل اصلی این موضوع را باید به حضور کارشناسان و مهندسان توانمند و باتجربه در صنعت فولاد نسبت داد؛ شاید این تعداد نیروی انسانی ماهر در سایر صنایع حضور ندارند. با این وجود، بهره‌وری در صنعت فولاد ایران در مقایسه با سایر کشورهایی که در این صنعت از جایگاه و رتبه‌ای برخوردار هستند، از بهره‌وری چندان بالایی برخوردار نیست. البته محصولات فولادی ایران کیفیت ویژه‌ای داشته و بر همین اساس نیز در بازارهای صادراتی همواره مشتری دارند. ضعف یادشده درباره بهره‌وری موجب می‌شود بهای تمام‌شده در صنعت فولاد به‌مراتب بیشتر از کشورهایی با صنایع فولاد پیشرفته باشد. در چنین شرایطی، رقابت قیمتی فولاد دشوار می‌شود. چنانچه بهره‌وری افزایش یابد، بهای تمام‌شده کاهش می‌یابد. در چنین شرایطی سودآوری بیشتر می‌شود؛ بنابراین می‌توان رقابت آسان‌تر در بازار بین‌المللی داشت و زمینه را برای رشد فروش فراهم کرد.

وی درباره بهره‌وری نیروی انسانی در صنایع کشور گفت: در صنایع کشور، نیروی انسانی به‌مراتب بیشتری در مقایسه با سایر کشورها فعالیت می‌کنند. همین موضوع در قیمت تمام‌شده تولید تاثیر منفی دارد. باید تاکید کرد که بهره‌گیری از فناوری‌های روز زمینه را برای کاهش تعداد نیروی انسانی فراهم می‌کند.

وی افزود: یکی از دلایل اصلی برای بهره‌وری پایین منابع انسانی در صنعت فولاد را می‌توان جذب غیرکارشناسی نیروی انسانی نام برد. درواقع این کارکنان از طریق مصاحبه و آزمون استخدام نمی‌شوند، بلکه عوامل سیاسی و اجتماعی در جذب آنها دخیل است. در چنین شرایطی ممکن است برخی از این افراد مشخصات یا ویژگی‌های لازم برای کسب آن موقعیت شغلی را نداشته باشند. یا در مواردی شاهد هستیم که منابع انسانی برخی مجموعه‌های فولادی پا به سن گذاشته‌اند. البته این افراد از تجربه کاری بالایی برخوردار هستند اما بهره‌وری دوران جوانی خود را ندارند. به‌علاوه با ورود فناوری‌های جدید باید از حضور افرادی کمک گرفت که به دانش روز مسلط باشند.

این فعال معدن ضعف‌های فناوری را از دیگر دلایل کاهش بهره‌وری در صنعت فولاد کشور برشمرد. مهم‌ترین ضعف ما نبود ماشین‌آلات روز جهان است. در مواردی به دلیل تحریم‌ها نتوانسته‌ایم از آخرین فناوری روز جهان در تولید فولاد استفاده کنیم.

ملاقدیمی در پایان تاکید کرد: وجود ظرفیت‌های خالی در یک خط تولید به‌منزله افزایش هزینه‌های سازمان‌هاست. بخش عمده‌ای از سرمایه‌گذاری در صنایع ثابت است؛ بنابراین افزایش تولید، سهم بسزایی در بهای تمام‌شده محصولات دارد که به کاهش هزینه‌ها منجر می‌شود. اما چنانچه یک واحد تولیدی با ظرفیت اسمی خود تولید کند، بهای تمام‌شده محصولات آن کاهش می‌یابد، زیرا هزینه‌های ثابت سرشکن می‌شود. در چنین شرایطی امکان رقابت با کشورهای خارجی برای ما فراهم می‌شود.

کلام آخر: بهره‌وری یکی از شاخصه‌های اثرگذار در رقابت‌پذیری صنایع شناخته می‌شود. این شاخصه به‌واسطه اهمیت و اثرگذاری صنعت فولاد کشور در توسعه و رشد اقتصادی کشور، در این صنعت جایگاه ویژه‌ای دارد و از دریچه‌های گوناگونی رصد می‌شود. بهبود بهره‌وری موجب می‌شود محصولات این صنعت رقابتی‌تر باشند، سودآوری بنگاه‌ها افزایش یابد و درنتیجه زمینه برای توسعه صادرات فراهم شود.