اهمیت ایمنی در معادن| ایمنی و استاندارد یاران جدایی‌ناپذیر

یادداشت – شهریار خادمی

 ساعت ۱۹:۳۰ یکشنبه دوازدهم شهریور ۱۴۰۲ به دلیل حادثه در یکی از تونل‌های استخراج زغال‌سنگ متعلق به شرکت البرز شرقی ۶ معدنچی فعال در عمق ۴۰۰ متری تونل ۷۰۰ متری معدن به نام‌های بهروز افروز، قربانعلی کمال، حسین غزائیان، حمید ایزدی، ابوالفضل غنایی و محمد نعیمی صفت در تونل محل حادثه انفجار معدن طزره دامغان محبوس شدند که تلاش‌ها نتیجه نداد و پیکر بی‌جان آنان از تونل خارج شد. پیش از این، ساعت ١٢ ظهر روز شنبه ١١ اردیبهشت نیز ۱۴۰۰ در تونل شماره ٤٢ معدن بزرگ طزره، از معادن چهارگانه شرکت زغال سنگ البرز شرقی، در کارگاه استخراج k ١٣ پیشرو، هنگام استخراج و به دلیل ریزش ناگهانی سقف کارگاه، حادثه تلخی رخ داد که در این حادثه ۲ کارگر پیمانکاری شرکت به نام‌های میلاد روشنایی و سید اصغر افضلی از دامغان محبوس شدند و در نهایت پس از گذشت حدود ۱۳۰ ساعت از زمان وقوع حادثه، پیکر آن‌ها از زیر آوار خارج شد. همچنین ۳۰ آبان ۱۳۹۷ در پی ریزش معدن زغال سنگ طزره دامغان یک کارگر ۵۴ ساله جان باخت و سه نفر مصدوم شدند.

 ریسک بالای کار در این معادن باعث شده همواره رعایت نکات ایمنی و نظارت بر آنها مورد توجه باشد. براساس آمارهای ارائه شده ازسوی وزارت صنعت، معدن و تجارت بیش از ۵ هزار و ۶۰۰ معدن فعال در کشور وجود دارد که ۱۱۵ مورد آن مربوط به معادن زغال‌سنگ است. در این معادن بیش از ۱۷ هزار نفر مشغول کار هستند که نسبت به کارکنان دیگر معادن آمار بالایی است. به‌نسبت آمار زیاد اشتغال در این دسته از معادن به‌دلیل کار زیرزمینی، میزان تلفات انسانی هم در این معادن بالا است؛ به‌طوری که بیشترین آمار تلفات انسانی معدنی در کشور مربوط به معادن زغال‌سنگ است
دلیل اصلی بالا بودن کارآیی ایمنی در معادن، استفاده از ۲ عامل فناوری‌های روز و نیروهای متخصص است. همچنین دلیل پایین بودن میزان ایمنی در معادن، استفاده از روش‌های سنتی و قدیمی است. کارشناسان عمده‌ترین علت مرگ معدنچیان در معادن زیرزمینی را شبکه قدیمی استخراج، بی‌احتیاطی کارگران و فقدان نظارت کافی در معادن و انفجار گاز متان یا ریزش در تونل‌ها می‌دانند و در معادن روباز، سهل‌انگاری‌ها، نبود آموزش‌های اولیه و… منجر به سقوط از ارتفاع، پرتاب سنگ و ریزش دیواره‌های معدن می‌شود. همچنین بیشترین آمار حوادث، مربوط به معادن زغال‌سنگ و سنگ‌های تزئینی است. از این‌رو لازم است عواملی که باعث ایجاد خطر در معادن می‌شود، بررسی شوند.

 لزوم آموزش برای ایمنی معادن
در ایران هیچ‌گونه آموزشی که منتهی به دریافت مدرک کارشناسی و کارشناسی ارشد در زمینه ایمنی و بهداشت معادن شود، وجود ندارد؛ از این رو بیشتر افراد شاغل در زمینه ایمنی، دارای تحصیلات و تخصص مرتبط نیستند. دانش کار در معادن در حال از دست رفتن است، دلیل آن هم بازنشسته شدن افراد باتجربه است که تجربه کاری آنها باید به کارگران جدید انتقال یابد.
۱- آموزش و نظام مهندسی: سازمان نظام مهندسی باید طرحی مصوب کند که هیچ کارگر معدنی بدون آموزش به معدن ورود پیدا نکند. در واقع کارگران موظف هستند پیش از آغاز کار خود در معادن، دوره‌های آموزشی را سپری کنند.
۲- آموزش و بهداشت: آموزش در راستای اهداف بهداشت حرفه‌ای، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، چراکه آموزش درست، سطح آگاهی افراد را افزایش می‌دهد و فرهنگ ایمنی در کار را بین کارگران جا می‌اندازد. طبیعی است که کارگر هرقدر نسبت به ایمنی و مسائل مربوط به آن، آگاهی داشته باشد، کمتر مرتکب اعمال غیرایمن می‌شود و افراد دیگر را نیز از انجام آن منصرف می‌کند.
۳- آموزش و کاهش حوادث: آموزش به‌عنوان محور پیشرفت و تحول در زمینه کاهش حوادث، دارای اهمیت فوق‌العاده‌ای است.
۴- تدابیر آموزشی در ایمنی: تدابیر آموزشی می‌تواند با استفاده از پوستر، پلاکارد، نصب تابلو، نمایش فیلم، مباحث و مسابقه‌ها باشد.
۵- مزایا و چالش‌های آموزش؛ عدم آموزش در ایمنی معادن: آموزش‌های ایمنی موجب ارتقای کیفیت کار در معدن و بهتر شدن استخراج و تولید موادمعدنی می‌شود و عمده‌ترین مشکلی که ممکن است برای کارگران ایجاد شود، آشنا نبودن با مسائل ایمنی است. نبود نظارت کافی بر فعالیت معدنکاران و غفلت از آموزش کارگران می‌تواند حوادث ناگواری را در بخش معدن رقم بزند.

 خطرات پیش روی معادن
کارگران معادن با چالش‌های خاصی از قبیل کار کردن در مناطق پرمخاطره و دورافتاده و در شرایط سخت روبه‌رو هستند:
۱- منابع تولید گردوغبار در معادن: حفاری ماشین‌های برش و بارگیری، آتش‌باری و انفجار، بارگیری و انتقال مواد معدنی، حمل‌ونقل مواد معدنی و سنگ‌ها، کانه‌آرایی و تغلیظ مواد معدنی به طریقه خشک و آلایندگی‌های منتشرشده از ذخیره مواد باطله.
۲- عوامل زیان‌آور در معادن: عوامل زیان‌آور شامل موارد فیزیکی و شیمیایی هستند که عوامل فیزیکی عبارتند از سروصدا، گرما و رطوبت، ارتعاش، تاریکی، برق، حرارت و پرتوهای الکتریکی. صدا به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل زیان‌آور محیط کار همواره سلامت کارگران را در محیط‌های صنعتی تحت تاثیر قرار داده و به‌ویژه کاهش شنوایی یا بروز حوادث گوناگون بسیار اتفاق افتاده است. عوامل شیمیایی نیز شامل گاز، بخار و ذرات معلق در هواست.
۳- قدرت انفجاری دینامیت و باروت: دینامیت و باروت هر دو از مواد ناریه هستند اما قدرت و ایمنی دینامیت بیشتر از باروت است.
۴- وضعیت ایمنی در معادن زغال‌سنگ: معادن زغال‌سنگ جزو معادن مخاطره‌آمیز در سطح جهان هستند و وضعیت ایمنی در معادن زغال‌سنگ باتوجه به گازخیزی بالا و احتمال بروز حوادث و انفجار، از اهمیت زیادی برخوردار است.

 ایمنی و استاندارد یاران جدایی‌ناپذیر
همانطور که در هر فعالیتی باید ایمنی و استانداردهای لازم را رعایت کنیم، این موضوع در بخش معدن نیز الزامی است. ایمنی و استاندارد دو جزء جدایی‌ناپذیر از یکدیگر هستند که باید از طرف مجموعه‌های مختلف موردتوجه قرار گیرند. بااین همه رعایت ایمنی در معادن نسبی است؛ بنابراین در شرایط مختلف موضوع ایمنی هم متفاوت می‌شود. در این بین مسئله اصلی این است که می‌توان موارد مختلف تاکید شده در ایمنی را نسبت به حالت قبلی ارتقا داد تا در نهایت خطرات و ضایعات بخش معدن به حداقل برسد. با این همه در بهترین حالت باز هم شاهد حوادثی در معدن خواهیم بود، چراکه هر کار و فعالیتی به‌ویژه در حوزه معدن حادثه جانی و مالی دارد. مسئله مهم این است که هرچه استانداردها بیشتر رعایت شود، حوادث کمتری رخ خواهد داد.

 آموزش امری لازم و حیاتی
کسانی که در محیطی فعالیت می‌کنند، به‌تدریج با شرایط خو می‌گیرند و همه چیز برای‌شان تکراری می‌شود؛ بنابراین ممکن است رعایت نکات ایمنی را نادیده بگیرند و فراموش کنند؛ به این ترتیب در هر لحظه باید به پرسنل آموزش داد و آنها را از خطرات و مسائل غیرمترقبه آگاه کرد. در این بین رعایت نکات ایمنی در استفاده از لوازم، تجهیزات و ابزارآلات از ضروریات است. با مانیتورینگ و استفاده از دستگاه‌هایی که هوای معدن را تهویه کند و استفاده درست از لوازم و ماشین‌آلات می‌توانیم خطرات معدنکاری را کاهش دهیم.
هزینه‌ها در بخش معدن بالاست، حال هزینه استفاده از تجهیزات و فناوری نوین برای بالا بردن استانداردها نیز به آن اضافه می‌شود که گاهی معدنکاران به‌دلیل مشکلات مالی نمی‌توانند هزینه‌ها را تامین کنند و در رعایت ایمنی نمره قابل قبولی نمی‌گیرند. به‌علاوه اینکه خطر معادن زغال‌سنگ از بقیه معادن به‌دلیل گازخیزی و احتمال ریزش تونل بیشتر است. این معادن زیرزمینی هستند و به‌دلیل گازخیزی ممکن است در آنها انفجار رخ دهد.
هر معدنی خطرات خاص خود را دارد. در معادن روباز نیز زمان ایجاد پله‌های استخراج سستی لایه‌های زمین و احتمال ریزش از عوامل تهدیدکننده به‌شمار می‌رود. بنا بر آنچه گفته شد معدنکاران باید به‌طور مداوم محیط معدن را رصد و بخش‌هایی که در نتیجه انفجار سست می‌شود را از قبل شناسایی کنند. زمانی که حادثه‌ای در معدنی رخ می‌دهد، نشانگر آن است که سطح ایمنی در آنجا کاهش پیدا کرده است. به‌این‌ترتیب از فعالان بخش معدن انتظار داریم به خسارت جانی و مالی مجموعه خود حساس بوده و با رعایت نکات ایمنی از بروز خطر و حوادث جلوگیری کنند.

 اول فرهنگ‌سازی، بعد ایمنی
همیشه شعار ابتدا ایمنی و بعد کار را شنیده‌ایم و این شعار در همه مشاغل نیز موردتوجه بوده است. ویژگی اصلی بخش معدن این است که همیشه با طبیعت در ارتباط است. معدنکاری گاهی در فضای باز و گاهی هم زیرزمین انجام می‌شود.
به‌این‌ترتیب بخش معدن به‌طور حتم با خود حوادثی را به همراه می‌آورد که اگر از آنها آگاه نباشیم، نتایج جبران‌ناپذیری خواهد داشت. درصورتی‌که نتوانیم مشکلات را پیش‌بینی کرده و استانداردهای لازم را رعایت کنیم، شاهد حوادث خطرناکی برای سرمایه‌گذاران و فعالان معدنی خواهیم بود. به همین دلیل هم هست که انجام هر فعالیت معدنی به رعایت ایمنی و استاندارد وابسته است. از سوی دیگر از آنجا که اغلب معادن در میان یا نزدیک روستاها واقع شده‌اند، نیروی کار خود را از مردم بومی اطراف استخدام می‌کنند. ضعف ایمنی اغلب می‌تواند منجر به قطع عضو یا کشته شدن کارگران شود. این مسئله به این بخش از جامعه آسیب جدی وارد می‌کند و می‌تواند عملکرد معدنکار را به چالش بکشد و موجب ریزش حامیان معدنکاری در آن منطقه شود. بدون شک بی‌توجهی به رعایت استانداردهای لازم حوادث ناگواری را رقم می‌زند. چنانچه در ۲۰ سال گذشته حوادثی در بخش معدن دیده شده که نشان می‌دهد کارگران و حتی کارفرمایان اطلاعات چندانی از نکات ایمنی نداشته‌اند. خوشبختانه امروز این حوادث به‌دلیل تاکید بر آموزش‌های لازم به حداقل ممکن رسیده است. گاهی هم حوادث معدن به‌دلیل آشنا نبودن با طبیعت آن منطقه رخ می‌دهد. ۴۰ سال قبل کار اکتشافی در جنوب کشور انجام می‌دادیم که در نیمه کار به مورد خاصی برخورد کردیم. وقتی یکی از کارشناسان برای نمونه‌برداری به محل نزدیک شد ماری او را نیش زد و این کارشناس جان خود را از دست داد. در نتیجه امروز به‌تمامی جوان‌ها تذکر می‌دهم قبل از هر کاری باید مطمئن شوند که همه چیز ایمن است.