پایگاه خبری نوید صنعت نیوز اخبار صنعت، دانش و فناوری
یادداشت : شهریار خادمی
– دبیر سرویس اقتصاد
بخش معدن در حالی به قرن ۲۱ پا گذاشت که چین در ابتدای راه توسعه صنعتی قرار داشت و طی ۲۰ سال، جلوه یک دستگاه هضم مواد معدنی را پیدا کرد. با گسترش اینترنت و شیوع داده در ابعاد بزرگ و قابل تحلیل، رویکردهای سنتی تولید جای خود را به روندهای پیشرو داد و ترکیب ربات‌ها، کنترل از راه دور، فناوری خودران و هوش مصنوعی فضای متفاوتی پیش‌روی بنگاه‌ها قرار داد. معدن هوشمند و معدنکاری دیجیتال هم به عنوان یک چارچوب تحول‌ساز، مقیاس، ایمنی و شکل کار در تولید مواد خام و معدنی را تغییر داد. به رغم پیشرفت معدنکاری هوشمند در جهان، وضعیت در ایران به سامان نیست و جز تعداد کمی از معادن، خبری از توسعه فناوری دیجیتال در بخش معدن نیست. دولت البته نقشه‌هایی برای تحرک این بخش دارد و بخش خصوصی هم کارهایی را پیش برده است. اما برای رسیدن به سطح مطلوب جهانی کافی نیست. به عبارت بهتر، معادن ایران هنوز درگیر روال سنتی و گذشته خود هستند.
معادن هوشمند با توجه به رشد تکنولوژی در همه بخش ها می تواند در توسعه اکتشافات و فعالیت‌های معدنی در کشور تاثیر بسزایی داشته باشد و منجر به آسیب کمتر به محیط زیست و بهره برداری بهتر شود.زنجیره تولید در صنایع و سیاست‌گذاری در آن، یکی از نکاتی است که همواره مورد تأکید فعالان عرصه تولید است. در صنایعی مانند صنعت فولاد نیز این موضوع مهم‌تر می‌شود چرا که صنعت فولاد، دارای زنجیره‌ای گسترده و متنوع است و نیاز به سرمایه‌گذاری با حجم بالای مالی و با مدت‌زمان قابل توجهی دارد که به همین علت سیاست‌گذاری در این زمینه را نیز حساس‌تر می‌کند.
در سال‌های گذشته بیشتر سرمایه‌گذاری‌ها در بالادست این زنجیره یعنی در تولید فولاد خام و حلقه‌های بعد از آن انجام شده است. این در حالی است که امروز صنعت فولاد در کشور، نیاز مبرمی به تأمین سنگ‌های مگنتیتی دارند چون ذخایر اکتشاف شده این ماده مهم، بسیار محدود شده است. قسمتی از این محدودیت‌ها به خاطر ورود بسیاری از معدنی‌ها به سرمایه‌گذاری در حوزه تولید فولاد خام بود و در عمل عرصه اکتشاف به حاشیه برود که در نهایت این موضوع امروز به یکی از گلوگاه‌های زنجیره فولاد در کشور تبدیل شده و با گذشت زمان و مصرف شدن ذخایر موجود، در صورت نبود سیاست‌گذاری‌های مناسب و اقدام مناسب، به نقطه‌ای بحرانی برای صنعت فولاد کشور تبدیل خواهد شد.
معدن؛ جایگزینی مناسب برای نفت در اقتصاد ایران
در سال‌های گذشته، رهبر معظم انقلاب، بارها نسبت به جلوگیری از خام‌فروشی نفت و فاصله گرفتن اقتصاد و بودجه کشور از نفت فرمایشاتی داشته‌اند. چون نه قیمت نفت و نه فروش آن در اختیار کشور ما نیست و سیاست‌های دولت‌های زورگو باعث می‌شود با وضع یک تحریم، به راحتی فروش آن متوقف یا محدود شود. ایشان در دیدار با اعضای مجلس خبرگان رهبری در تاریخ ۲۱/۱۲/۹۳ می‌فرمایند: «فرض بفرمایید ما از تحریم صدمه دیدیم و آسیب‌هایی از تحریم به اقتصاد ما، به مسائل گوناگون ما وارد شده است؛ این آسیب‌ها ناشی از چیست؟ انسان اگرچنانچه درست موشکافی کند، می‌بیند این آسیب‌ها بیشتر ناشی از وابستگی ما به نفت است. »
در همین دیدار و در فرازی دیگر می‌فرمایند:«اینکه دشمن می‌تواند ما را تحریم کند و مثلاً دست روی نفت ما بگذارد و این ما را آزار می‌دهد، به‌خاطر این است که ما نفت را در زندگی خودمان و در اقتصاد خودمان عمده کرده‌ایم.بر کسی پوشیده نیست که معدن و صنایع معدنی در کشور، یکی از عرصه‌های مهمی است که با استفاده از درامد آن می‌توان صنعت نفت را به تولید محصولات نهایی هدایت کند؛ چرا که این درامدها تا حد زیادی می‌تواند جایگزین درامدهای صنعت نفت باشد.
حوزه معادن، نیازمند انقلاب در رویکردها
نکته مهم اینجاست که یکی از چالش‌های امروز حوزه معادن، نبود بهره‌وری در این صنعت مهم در کشور است. نیاز امروز معادن، به کار گرفتن تکنولوژی‌های جدید نظیر تحول دیجیتال و ورود ماشین‌آلات و تجهیزات جدید در حوزه استخراج، به‌کارگیری روش‌های جدید در استخراج و فعالیت‌های دانش‌بنیان در زمینه فراوری است. امروز در بسیاری از معادن هنوز از روش‌های سنتی برای استخراج استفاده می‌شود. به علاوه ماشین‌آلات موجود غالباً عمری بالاتر از ۵۰ سال دارند که این موضوع در کاهش بهره‌وری معادن به شدت تأثیرگذار است. بدیهیست که یکی از مهم‌ترین ارکان بهره‌برداری از معادن ماشین‌آلات و تجهیزات مورد نیاز در معادن است. نوسازی این تجهیزات و تبدیل آن‌ها به تجهیزات و ماشین‌آلات روز دنیا باعث افزایش سرعت، دقت و کیفیت و کاهش هزینه‌ها در بهره‌برداری از معادن با رعایت شرایط زیست‌محیطی می‌شود.
علاوه براین هوشمندسازی معادن بسیار می‌تواند در افزایش کارایی، کاهش ریسک‌ها و حوادث، افزایش تولید و کاهش هزینه‌ها تأثیر بسزایی داشته باشد. البته برای پیاده‌سازی این حجم از تغییرات نیازمند زمینه‌سازی‌ها و ایجاد ساختارهایی هستیم که باید در کشور ایجاد شود تا بتوانیم شاهد هوشمندسازی و دیجیتالی شدن معادن باشیم. به طور کلی در همه زمینه‌های حوزه معدن در بخش اکتشاف، استخراج و فراوری و دیگر قسمت‌ها، ورود تکنولوژی‌ها و دانش‌های جدید هم با تزریق ماشین‌آلات و تجهیزات با تکنولوژی روز و به‌کارگیری علم و فناوری شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند تحولی قابل توجه را در این عرصه ایجاد کند؛ تحولی که هم باعث ارتقاء کشور و اصلاح شرایط موجود در زمینه اقتصاد شده و هم باعث افزایش ایجاد اشتغال در کشور شود.
ایران در تنگنای معدنکاری
اکنون بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته به سمت هوشمندسازی معادن و معدنکاری دیجیتال پیش رفته‌اند. در حالی که معدن‌کاران ایرانی هنوز در تنگنای تأمین و واردات ماشین‌آلات هستند، آیا می‌توان امید داشت که در ایران معدنکاری دیجیتال اتفاق بیفتد یا هوشمندسازی معادن صرفاً یک نمایش تبلیغاتی است؟ مدتی است که صحبت‌هایی از هوشمندسازی معادن در ایران به گوش می‌رسد. در حالی که معدن‌کاران ایرانی هنوز در گیرودار تامین ماشین‌آلات شاهد تعطیلی کسب‌وکار خود هستند، به نظر می‌رسد چنین برنامه‌هایی بیشتر جنبه نمایشی دارد. حال پرسش اصلی این است که آیا ایران زیرساختهای لازم برای هوشمندسازی معادن را دارد یا خیر؟ برخلاف شعارهای بسیاری که در این حوزه داده می‌شود، پاسخ این سوال منفی است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد هوشمندسازی معادن پیش از هر چیز نیاز به ماشین‌آلات مدرن، اینترنت فراگیر، اپراتورهای کارشناس و تیم‌های تامین و نگهداری متخصص دارد که متاسفانه هیچ‌کدام از این ملزومات در ایران وجود ندارد.
حتی بسیاری از تجهیزات الکترونیک هوشمندسازی معادن را نمی‌توان بر ماشین‌آلاتی سوار کرد که در معادن ایران به کار می‌روند یا ممکن است بتوانیم برای کار در معادن وارد کنیم. از آنجا که ایران تکنسین‌ها و اوپراتورهای نگهدار ماشین‌آلات مدرن معدنی را ندارد، بسیاری از ماشین‌آلات مدرن به ایران وارد نمی‌شود. با این حال همچنان مسئولان دولت بر هوشمندسازی معادن تأکید دارند و روی آن مانور می‌دهند. بسیاری از کارشناسان معتقدند که هوشمندسازی معادن بیشتر از سمت کسانی بیان می‌شود که قصد سوءاستفاده از این اصطلاح را دارند. چراکه آن‌ها می‌توانند با این عبارت جریانی درآمدزا برای خود ایجاد کنند.
حتی برخی کارشناسان معتقدند که هوشمندسازی برای معادن ایران ممکن نیست. زیرا این امر نیاز به زیرساختهای متنوعی دارد. به هیچ عنوان نمی‌توانیم تجهیزات هوشمندسازی معادن را بر ماشین‌آلاتی نصب کنیم که اکنون در معادن استفاده می‌شوند. زیرا بحث الکترونیک در ماشین‌آلات ما بسیار پایین است. واقعیت امر این است که استفاده از هوشمندسازی معادن یک شو تبلیغاتی است.هنوز اکتشاف و استخراج، برش‌ها و باطله‌برداری‌ها در معادن ایران به صورت سنتی انجام می‌شود. در حالی که ما هنوز انتظار داریم که دستاوردها و ماشین‌آلات مدرن وارد کشور شوند. حالا یکباره می‌خواهند معادن را هوشمند کنند. این شدنی نیست و مراحل باید به ترتیب طی شود.
متاسفانه هنوز نمی‌توانیم ماشین مدرن وارد کنیم. چون سوختی که داریم با ماشین‌های مدرن سازگار نیست. همچنین اپراتورها و مکانیک‌هایی را نداریم که ماشین‌های مدرن لازم دارند. از آن جهت که بستر مناسبی برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان وجود دارد چنین اصطلاحاتی را رواج می‌دهند. اما هوشمندسازی نیاز به زمان، زیرساخت و تجهیزاتی دارد که در کشور نیست. نمی‌توانیم به این راحتی هوشمندسازی را وارد کشور کنیم. معدن هوشمند نیاز به تدارکات، آموزش، نیروی پرسنلی و … دارد.
صنعت فولاد و چالش معادن
صنعت فولاد با توجه به برنامه‌ریزی‌هایی که برای سال ۱۴۰۴ وجود دارد باید تولید ۵۵ میلیون تن را محقق کند ولی با کمبود سنگ‌آهن مواجه است. چون تعداد معادن موجود سنگ‌آهن برای تأمین این حجم از سنگ آهن کافی نیست و باید تعداد معادن غنی برای رسیدن به اهداف بخش تولید افزایش یاید. اما نکته قابل توجه اینجاست که اکتشاف این حجم از معادن و تجهیز آن برای استخراج در بازه زمانی باقی‌مانده هم به خاطر بالا بودن هزینه‌های سرمایه‌گذاری هم به خاطر زمان‌بر بودن فرایندها بسیار دشوار خواهد بود و به همین خاطر افزایش بهره‌وری معادن با هوشمندسازی، به‌کارگیری تجهیزات با تکنولوژی بالا و… از جمله راه‌هایی است که می‌تواند میان‌بری برای رسیده به اهداف ۱۴۰۴ در صنعت فولاد برای تولید محصولات کمی و کیفی در جهت تأمین نیاز کشور و ورود به بازار جهانی باشد.
